"انقلاب اسلامی ایــران": بازخوانی يک روايت ، علی ميرفطروس

بر بستر ِ بی بضاعتی های فکری و بی نوائی های فلسفی، هر کس "يوسف گم گشته"ی خود را در "کنعانِ" انديشه ها و ايدئولوژی های ضدتجدّد می يافت و در فضائی از اسطوره و وهم و خواب و خيال زمزمه می کرد: "من خواب ديده ام که کسی می آيد"

*نوعی ماهیّت گرائی ِ مطلق در ارزيابی رژيم شاه (بعنوان يک رژيم وابسته و دست نشانده) روشنفکران و رهبران سياسی ما را از درک تضادهای محمد رضاشاه با دولت های اروپا و آمريکا باز داشت.

اشاره:
انقلاب ۵۷، حکايت پايان ناپذيری است که همروزگاران ِ ما فراوان دربارهء آن نوشته اند و آيندگان نيز از آن خواهند نوشت.
تحليل های رايج از چگونگی برآمدِ انقلاب يا علل و عوامل آن، عموماً، ماهیّتی سياسی- ايدئولوژيک داشته و بيشتر در خدمت توجيه يا تبرئهء «اصحاب دعوی» می باشند تا در جهت حقيقت گوئی و روشنگری تاريخی.
در سال های اخير،کتاب ها و تحقيقات ارزشمندی در بارهءعلل و عوامل انقلاب ۵۷ و ظهور آيت الله خمينی انتشار يافته اند.مقالهء حاضر،بدنبال يک بحث تئوريک و آکاميک در اين باره نيست بلکه ،تنها،تأمّلاتی گذرا است دربارهء برخی جنبه های رويداد بزرگی که - درست يا نادرست- «انقلاب اسلامی» ناميده می شود.اين مقاله -در واقع- «تکمله»ای است برکتاب جديد نويسنده در آسيب شناسی ِتاريخی ِ شکست ِما برای استقرار آزادی و جامعهءمدنی از انقلاب مشروطیّت تا انقلاب اسلامی.اين کتاب با نام«دکتر محمّدمصدّق؛آسيب شناسی يک شکست» بزودی منتشر خواهد شد.
از دوست عزيزم ، مزدک کاسپين، مسئول وبلاگ فرهنگی ِ «بی پايان» که تأمّلات زير را از خلال گفتگوها و مقالاتم در سال های ۲۰۰۴-۱۹۹۳ استخراج و تنظيم کرده اند، صميمانه سپاسگزارم.
ع. م

* * *

انقلاب اسلامی ايران دگرگونی های ژرفی در عرصهء سياست، فرهنگ، اخلاق و رفتارهای اجتماعی در ايران بوجود آورده و بار ديگر سئوالات مهمی را در برابر مردم و خصوصاً روشنفکران ما قرار داده است: «چرا انقلاب؟»، «چرا آيت الله خمينی؟»... و «چه بايد کرد؟»...
انقلاب اسلامی ايران شايد نالازم ترين و غيرضروری ترين انقلاب در تاريخ انقلاب های دو قرن اخير بود زيراکه بيشتر انقلاب های دو قرن اخير در اوج انحطاط اقتصادی و زوال اجتماعی روی داده اند، در حاليکه انقلاب ۵۷ در دوران رشد اقتصادی و رونق مناسبات اجتماعی بوقوع پيوسته است. از اين گذشته، وقوع دو رويداد عمدتاً غيرمذهبی (لائيک) يعنی انقلاب مشروطيت (۱۹۰۶) و جنبش ملی کردن صنعت نفت در ايران (۱۹۵۰) ابهامات و تناقضات موجود در چرائی ظهور خمينی و وقوع انقلاب اسلامی را دو چندان می کند.
دربارهء انقلاب ۵۷، سال ها پيش، مسائلی را طرح کرده ام (ديدگاه ها، ۱۹۹۳، صص ۹۱-۱۰۲) اينک با اشارهء کوتاه به آن مسائل، می توان ملاحظات يا پرسش های تازه ای را مطرح کرد:
ابتداء بهتر است که دربارهء خصلت «اسلامی» يا «غيراسلامیِ» انقلاب ايران اشاره ای کنيم. می دانيم که قبل از پيدائی خمينی و «جمهوری اسلامی»، جامعهء ما، بطور مشخص، سه رويداد مهم سياسی – اجتماعی را پشت سر گذاشته بود:
اوّل: انقلاب مشروطيت.
دوّم: جنبش ملّی کردن صنعت نفت.
سوّم: شورش ۱۵ خرداد ۴۲.
توجه به اين سه دورهء مهم از اين نظر اهمیّت دارد که می تواند پاسخی به ماهیّت «اسلامی» یــا «غيراسلامی» انقلاب ۵۷ بدست دهد.
انقلاب مشروطيت ايران، در حقيقت تبلور اجتماعی مقابلهء «بدعت» (تجدّد) با «سُنّت» (شريعت) بود. متفکران مشروطه برای اولين بار کوشيدند تا «هویّت ملّی» را جايگزين «هویّت اسلامی» سازند. نوعی «رنسانس» ( بازگشت به تاريخ و فرهنگ و تمدّن ايران باستان) در عقايد متفکران مشروطه (مانند ميرزا آقاخان کرمانی و ميرزا فتحعلی آخوندزاده) وجود داشت که يادآورِ انديشه های متفکران دورهء رنسانس اروپا بود. متفکران دورهء مشروطيت نيز مانند متفکران عصرِ رنسانس، معتقد بودند که رازِ ِ رهائی ايران از درماندگی و فلاکت تاريخی، گُسستن از قيد و بند های دينی و توسّل به علم و دانش مدرن است. با چنين ديدگاهی، در انقلاب مشروطيت، روزنامه ها و گروه های سياسی، شعارها و خواست های مردمی – عُمدتاً - «غيراسلامی» بودند، و «مشروعه» - عليرغم داشتن رهبران برجسته ای مانند «شيخ فضل الله نوری» - نتوانست بر هواداران «مشروطه» پيروز شود. انزوای اجتماعی و سياسی «مشروعه خواهان» آنچنان بود که چاپخانه های تهران و مراکز استان ها، از چاپ و انتشار اعلامیّه های آنان خودداری می کردند. جالب است بدانيم که تعدادی از علمای اسلامی نيز – خواسته يا ناخواسته – خود، در حقيقت، ايدئولوگ «مشروطه خواهی» بودند (مانند علاّمه محمد حسين نائينی).
در جنبش ملّی کردن صنعت نفت نيز عليرغم حضور رهبر مذهبی برجسته ای (مانند «آيت الله کاشانی») رهبری جنبش – اساساً- در دست نيروهای غيراسلامی (لائيک) بود. اعلامیّه ها و نشریّات آن زمان، به روشنی فضای «غيرمذهبی ِ» جنبش را نشان می دهند. در آن زمان نيز، نشريات و روزنامه های مهم، اتحاديه های کارگری، کشاورزی، زنان و کميتهء اصناف – عُمدتاً - فاقد خصلت اسلامی بودند.
در شورش ۱۵ خرداد ۴۲ نيز توده های شهری و روستائی، پاسخی به ندای «آيت الله خمينی» ندادند، بهمين جهت، اين شورش در يکی دو روز اوّل- در تهران و قم خاموش شد.
روشن است که چه در انقلاب مشروطيت، چه در جنبش ملی کردن صنعت نفت و چه در ۱۵ خرداد ۴۲، جامعهء ايران به اصطلاح «اسلامی تر» از سال ۵۷ بود و «انقلاب اسلامی» می بايست در اين سه دورهء مهم از تاريخ سياسی ايران صورت می گرفت نه در سال ۵۷ که بخاطر رفرم ارضی و اجتماعی شاه (در سال های ۴۰) و تحوّلات اقتصادی و اجتماعیِ متعاقب آن، مذهب (بعنوان يک آرمان حکومتی) اساساً به حاشيهء «حوزه» ها و «مسجد» ها رانده شده بود و اساساً نقشی در تحوّلات سياسی - اجتماعی ايران نداشت.
تقارنِ تظاهرات ضدحکومتی با ماه محرّم (تاسوعا و عاشورا)به اعتراضات سياسی مردم، رنگ مذهبی داد،بااين حال، تلقّی ِ مساجد و مدارس اسلامی به عنوان «شبکهء عظيمی در سازماندهی و بسيج توده ای در سال های ۵۰-۵۷» تـا حدود زيادی اغراق آميز است، زيرا که قبل از انقلاب ۵۷، اين شبکه ها - پنهان و آشکار- تحت نظر دولت (سازمان اوقاف و ساواک) قرار داشتند و از عملکردهای سياسی ناچيزی برخوردار بودند. يکی از رهبران مذهبی انقلاب ۵۷ - خود - تأکيد کرده که: «بزرگترين نقطهء قوّت ما، بی سازمانی ما است».
برای اينکه درک روشنی از حال و روز سياسی خمينی در يکی - دو سالِ پيش از انقلاب اسلامی داشته باشيم يادآور می‌ شوم که به روايت دکتر سيروس آموزگار: در سال ۵۵ يکی از مقامات عالی رتبة ايرانی (ايرج گلسرخی، مسئول امور اوقاف و حجّ و زيارات) سفری به عراق داشت و با استفاده از فرصت به زيارت مرقد امام حسين در نجف رفت. بهنگام زيارت، فردی به مقام ايرانی نزديک شد و گفت: «لطفاً ساعت ۴ صبح فردا در حرم باشيد، شخص مهمی کار واجبی با شما دارد»... مقام عالی رتبهء ايرانی، سحرگاه فردا به حرم امام حسين رفت و با تعجب می بيند که آن شخص مهم، «آيت الله روح الله خمينی» است که آمده بود و از مقام ايرانی می خواست که واسطه شود تا او (خمينی) در آن سن و سال پيری از تبعيد به ايران برگردد و... متأسفانه به «دلايل نامعلوم»، شرح اين ملاقات به شاه گزارش نشد بلکه - برعکس - مدتی بعد، آن مقام عالی رتبه بجرم «رشوه و فساد مالی» دستگير و زندانی شد... به روايت دوست آگاه ديگری: درخواست بازگشت خمينی قبلاً نيز توسط «امام موسی صدر» (از طريق سفارت ايران در بيروت) به ساواک گزارش شده بود اما به اطلاع شاه نرسيد و...
از اين گذشته، برای روستائيان ايران، بازگشت «خمينی» بمعنای «بازگشتِِ اربابان به ده» و بمنزلهء استقرار مجدّدِ «روابط ارباب و رعیّتی» بود، بهمين جهت، روستاها – عليرغم باورهای اسلامی خود – در مجموع از حوزهء تبليغات سياسی مُلاّها بر کنار بودند و لذا نقشی در انقلاب ۵۷ نداشتند.
همين جا گفتنی است که حکومتِ «رضاشاه» اگر چه بر سيادت قطعی علمای مذهبی خاتمه نداد، امّا بر منافع مادی و معنوی آنان، ضربه های جدّی وارد ساخت. اصلاحات اجتماعی سال های ۴۰ محمدرضا شاه نيز به سلطهء بلامنازع علمای مذهبی در شهرها و روستاها خاتمه داد (کنترل املاک موقوفه، بودجه بندی مدارس مذهبی و مساجد از طريق ادارهء اوقاف) بهمين جهت است که «آيت الله خمينی» در سخنرانی های خود، آنهمه نسبت به «اين پدر و پسر» ابراز تنفّر و انزجار کرده است.
نيروهای فعّال سياسی و فرهنگی در سال های ۵۰ (روشنفکران و دانشجويان) اکثراً، نيروهای «غيرمذهبی» بودند. رشد روزافزون نيروهای غيرمذهبی و انزوای نيروهای اسلامی در عرصهء حيات سياسی – فرهنگی جامعه آنچنان بود که بقول دکتر شريعتی و حجت الاسلام سيد محمّد خاتمی: «دانشگاه ها، مرعوب هياهوی تبليغی الحاد بودند و بچه های مسلمان در دانشگاه های ايران «قاچاقی» زندگی می کردند. در اين دوران، مدرنيسم و مارکسيسم در دو جبهه، باورهای اسلامی را مورد هجوم قرار دادند ..» (۱)
با اين ترکيب: درحوادثی که به انقلاب ۵۷ منجر شد، اولين گروه های اعتراضی عليه رژيم شاه، روشنفکران لائيک و دانشجويان بودند: «شبِ شعرِ کانون نويسندگان ايران» و ادامهء آن در دانشگاه آريامهر (شبِ شعر سعيد سلطانپور) به اعتراضات و اعتصابات دانشجوئی دامن زد. برای اولين بار، شرکت کنندگان در اين شب ها، به خيابان ها ريختند و مبارزهء ضد دولتی را عمومی کردند، تنها پس از اعتراضات روشنفکران و اعتصابات دانشجويان بود که نيروهای مذهبی (بازاريان و طُلاّب) جرأت يافتند و شروع به اعتراض، بستن بازارها و راهپيمائی کردند. شعارهای مردم تا دی ماه ۵۷، بيشتر شعارهای دموکراتيک و غيراسلامی بود (آزادی مطبوعات، آزادی زندانيان سياسی و ...) تنها پس از چاپ نامهء توهين آميز و سئوال انگيز «رشيدی مطلق» در روزنامهء اطلاعات (۱۸ دی ماه)عليه آيت الله خمينی، ما شاهد شعار ِ «حزب فقط حزب الله، رهبر فقط روح الله» و يا «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بوديم و... از اين زمان بود که «حاشيه نشين های شهری» نيز قدم به ميدان انقلاب گذاشتند.

انقلاب ايران، يک «انقلاب شهری» بود و جايگاه و پايگاه آن مراکز شهرها بود. روستائيان (که نصف جمعيت ايران را تشکيل می دادند) همانطور که گفتم، در انقلاب ۵۷ حضور نداشتند. از اين گذشته: وجود اقوام مختلف سُنّی مذهب در ايران (کُردها، ترکمن ها و بلوچ ها) عملاً چيزی بنام «حکومت اسلامی به رهبری خمينی ِ شيعه مذهب» را برای بخش عظيمی از مردم ايران، منتفی می ساخت. بهمين جهت - چه قبل و چه بعد از روی کار آمدن خمينی - نواحی سُنّی نشين ايران، هيچگاه با عقايد سياسی و مذهبی او همراه نشدند.

انقلاب ايران - همچنين- بر اساس ميانگينِ سنّی عناصر فعّال و کارسازِ آن (چريک ها، دانشجويان، دانش آموزان، خرده بورژوازی مدرن، کارمندان) اساساً يک انقلاب جوان بود. اين طيف گسترده اماّ فعّال، پرشور و جوان، از نظر سياسی نه خاطره ای از «خمينی» و شعارهای او در ۱۵ خرداد ۴۲ داشت و نه حافظه ای از تاريخ معاصرِ ايران. بهمين جهت - با توجه به پويائی و جوانی خود - از يک «راديکاليسم کور سياسی» برخوردار بود ... با اين خصوصيات، نيروهای انقلابی در سال های ۵۰-۵۷ با «ردِ تئوری بقا» و با نفی «سلاح ِ فرهنگ» به ترويج «فرهنگِ سلاح» و «شهادت طلبی» پرداختند. طبيعی است که در فقدانِ احزابِ سياسی مستقل (جبههء ملی و ...) و عدمِ حضورِ شخصيت های سياسیِ سرشناس در سال ۵۷، مذهب و مساجد می توانستند جايگاه و پناهگاه مناسبی برای ابرازِ «حضورِ جمعی» در مخالفت با شاه باشند. به جرأت می توان گفت که در سال ۵۷ اگر شخصیّتی - مانند مصدّق - وجود می داشت، قدرت گيری «خمينی» بسيار بسيار بعيد می بود. جالب است يادآور شوم که اکثر علمای مذهبی و مراجع تقليد (مانند شريعتمداری، گلپايگانی، خوئی و ...) در سراسر حوادث ۵۷، موضعی محافظه کارانه در مخالفت با شاه داشتند. بنابراين: ناميدن انقلاب ايران بعنوان يک «انقلاب اسلامی» چندان دقيق نيست.
* * *

معمولاً انقلاب ها يا علل داخلی دارند يا علل خارجی. دربارهء علل و زمينه های داخلی انقلاب ۵۷ بايد گفت که تا ۶ ماه پيش از سال ۵۷ هيچ نشانه ای از يک انقلاب - آنهم از نوع اسلامی آن - در ايران وجود نداشت. رژيم شاه اگر چه با دشواری هائی در زمينهء گرانی اجناس و کمبود مسکن روبرو بود، اما اين مشکلات آنچنان نبود که آبستن يک انقلاب عظيم باشد.
از نظر اقتصادی، در آستانهء انقلاب ۵۷ درآمد سرانهء مردم در مقايسه با ديگر کشورهای در حال توسعه، رقم بالائی بود (بيش از دو هزار دلار) اکثريت مردم شهرها نسبت به سال های پيش، وضع مادی بهتری داشتند و طبقهء متوسط شهری (کارمندان و حقوق بگيران) از رفاه مناسبی برخوردار بودند. در اين ميان، آتش سوزی « سينما رکس آبادان» (در مردادماه ۵۷) به تأثرات و هيجانات مردم دامن زد. اين فاجعهء هولناک (که بدست مذهبی های متعصّب هوادار خمينی انجام شده بود) بُعد تازه ای به مبارزات مردم عليه شاه داد.
در عرصهء خارجی، رژيم شاه نه مديون بانک های خارجی بود و نه در جنگ با همسايگانش (مثلاً عراق) ضعيف و ناتوان شده بود بلکه از نظر مالی و اقتصادی، ايران در آن زمان دارای چنان قدرت و بضاعتی بود که به بسياری از کشورهای اروپائی، آسيائی و آفريقائی وام و يا کمک مالی داده بود، هر چند که درآمدهای سرسام آورِ نفتی و بی برنامه گی های رژيم در سرمايه گذاری درست اين درآمدها، باعث نوعی اختلال در ساختار اقتصادی ايران شده بود.
بنابراين دربارهء علل و عوامل انقلاب ۵۷، می توان اين ملاحظات يا سئوالات را مطرح کرد:
۱ - حضور اتحاد جماهير شوروی سوسياليستی در مرزهای ۱۹۰۰ کيلومتری با ايران و تحرّکات و تحريکات دائمی اين دولت برای دستيابی به آب های خليج فارس و سلطه بر ايران،
۲ - تحولات سياسی در افغانستان و احتمال ايجاد يک رژيم کمونيستی وابسته به شوروی (خصوصاً احتمال استقرار «ارتش سرخ» در اين کشور) آيا خطر کمونيسم در ايران و در نتيجه: ضرورت ايجاد يک «کمربند سبز» در مقابله با « ارتش سرخ» را در ذهن و ضمير دولت های غربی (خصوصاً آمريکا) تقويت نکرده بود؟
۳- استقلال طلبی های شاه در ميان کشورهای منطقه و خصوصاً رهبری وی در هدايت سازمان «اوپک» جهت استقلال سازمان و افزايش قيمت نفت و انعکاسات اين افزايش قيمت يا « شوک نفتی» بر اقتصاد اروپا و آمريکا و خصوصاً تهديدات صريح شاه در افزايش هرچه بيشتر قيمت نفت و سپردن کامل تأسيسات نفتی ايران به دست متخصّصان و مهندسان ايرانی و... آيا مورد رضايت يا خوشايند دولت های آمريکائی و اروپائی بوده؟
۴- سودای شاه در ايجاد يک ارتش مدرن و بسيار قدرتمند (با توجه به حساسیّت ژئوپوليتيکی ايران در منطقه) و تلاش های پيگير شاه برای خريد و احداث نيروگاه اتمی و ارتقاء ايران به يک قدرت اتمی در منطقه، آيا باعث نگرانی دولت های اروپائی و آمريکائی نبود؟
۵ - « معاهدهء الجزاير» و مذاکرات پيروزمندانهء شاه با رژيم عراق (صدام حسين) در استيفای حقوق تاريخی ايران در شط العرب و رود کارون و در نتيجه: انتقال توجه ارتش عراق از مرزهای ايران به اسرائيل و شعارهای ضد اسرائيلی رژيم عراق (که بعد از جمال عبدالناصر، سودای رهبری «پان عربيسم» را در سر داشته)، تا چه حد مورد قبول و رضايت اسرائيلی ها و آمريکائی ها می توانست باشد؟
۶ - همهء اين استقلال طلبی ها و خصوصاً تأکيد شاه بر ناسيوناليسم ايرانی و تاريخ و تمدن ايران باستان آيا در ذهن و ضمير دولت های آمريکا و اروپا از شاه تصوير يک «ياغی» يا «سرکش» را تداعی نمی کرد؟
۷- آيا کنفرانس «گوادولوپ» طرحی برای سرنگونی شاه و آوردن خمينی نبود؟ (در سال های اخير، از جمله خاطرات ژيسکاردستن، رئيس جمهوری فرانسه در زمان انقلاب ايران، وجود اين طرح را تأئيد می کند).
۸- ندانم کاری ها و آشفتگی های دولت های وقت و فقدان يک «کميتهء بحران» در دربار و سرانجام: تصميم نادرست شاه برای خروج از ايران، به تحوّلات انقلابی شتاب بيشتری بخشيد.
بهر حال در يادآوری انقلاب ۵۷ نمی دانم چرا هميشه اين سخن چرچيل يا يکی از وزيران امور خارجهء انگلستان بيادم می آيد که گفته بود: «دولت انگليس در آسيا دوستان دائمی ندارد بلکه منافع دائمی دارد».
اين ها سؤالاتی است که پس از سال ها فاصله، امروز می توان بهتر و روشن تر به آنها پاسخ داد و از اين طريق می توان به زمينه ها، علل و عوامل ظهور « امام خمينی» پی برد.
***
چيزی را که عموم روشنفکران و رهبران سياسی ايران فراموش کرده بودند اين بود که استقرار آزادی و دموکراسی به زيرساخت های اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی مناسب و به ظهور طبقات يا اقشار معیّنی نياز دارد. به عبارت روشن تر: دموکراسی، همزاد سرمايه داری است. بهمين جهت است که گفته ايم: در يک جامعهء فئودالی، استقرار آزادی و دموکراسی غيرممکن است.
نوعی ماهیّت گرائی مطلق در ارزيابی رژيم شاه (بعنوان يک رژيم وابسته و دست نشانده) روشنفکران و رهبران سياسی ما را از درک تضادهای محمد رضاشاه با دولت های اروپا و آمريکا باز داشت.

حکومت رضاشاه باعث گسست قطعی جامعهء ايران از مناسبات قبيله ای (پيش سرمايه داری) گرديد. اصلاحات اجتماعی گستردهء رضاشاه اگرچه بسياری از آرمان های ناکام جنبش مشروطيت را جامة عمل پوشاند، اما ساختار آمرانه و استبدادی سلطان (دولت) دست نخورده باقی ماند. ضعف نهادهای مستقل اقتصادی - اجتماعی و سياسی و فقدان يک طبقهء متوسط شهری نيرومند، به حضور قاهرهء حکومت در عرصه‌ های فوق، توان بيشتری بخشيد.
در حکومت محمد رضاشاه، سرمايه داری صنعتی رشد چشم گيری يافت بطوری که پيدايش نهادهای مدنی و کارخانه های متعدد صنعتی، نشانهء پيدايش و گسترش نيروهای نوين اجتماعی بود، اما تداوم «مالکيت دولتی» و خصوصاً تکيه حکومت بر درآمد سرشار نفت، اساساً، مشارکت اقشار و طبقات «ماليات ده» را در عرصهء سياست، منتفی ساخت. بر اين اساس - برخلاف جوامع غربی - در ايران هيچگاه «دولت پاسخگو» در برابر «شهروندهای ماليات ده» بوجود نيامد و اين امر، قدرت قاهره حکومت (دولت) را در عرصه های سياسی - اجتماعی تقويت کرد.
فروپاشی ساختار قبيله ای- «فئودالی» و رشد و رونق مناسبات سرمايه داری، فلسفهء سياسی و جهان بينی نوينی را برای جامعهء در حال تحول ايران ضروری ساخت، اما در تمامت اين دوران، ما نه تنها شاهد ظهور فيلسوف يا انديشمند نوآوری نبوديم بلکه عموم «فيلسوف»های ما با بازنويسی و بازسازی فلسفهء اسلامی شيعه، عقل ستيزی خويش را در پردهء غرب ستيزی پوشاندند و «انجمن شاهنشاهی فلسفه» نيز - که با عنايت به «۲۵۰۰ سال شاهنشاهی در ايران» قرار بود فلسفه ای ايرانی - مبتنی بر انديشه های ايران باستان - تدوين نمايد، در سلطه و سيادت کسانی چون دکتر سيد حسين نصر و آيت الله مرتضی مطهری - عملاً - به تدوين فلسفهء شيعی پرداخت.
در هياهوی «روشنفکران» و «فلاسفه»ی تجدّدستيزی مانند جلال آل احمد، دکتر احمد فرديد، دکتر رضا داوری و شاگردان و مريدان ايرانی هانری کُربن (دکتر سيد حسين نصر و ديگران) نه تنها نهال نورس تجدّد در ايران بارور نگرديد بلکه عقايد و افکار اين دسته از «متفکرين»، ميخ هائی بودند بر تابوت نوزاد نيمه جان تجدّد در ايران. بدين ترتيب: روح شيخ فضل الله نوری «همچون پرچمی» نه تنها بر بام «حوزه های علميه»، بلکه بر بلندای دانشگاه ها و «حوزه های علمی» ما برافراشته شد (۲).
بر بستر ِ اين بی بضاعتی های فکری و بی نوائی های فلسفی، هر کس «يوسف گم گشته»ی خود را در «کنعانِ» انديشه ها و ايدئولوژی های ضدتجدّد می يافت و در فضائی از اسطوره و وهم و خواب و خيال زمزمه می کرد:
«من خواب ديده ام که کسی می آيد
من خواب يک ستارهء قرمز را
وقتی که خواب نبودم ديده ام
کسی ديگر
کسی بهتر
و مثل آنکسی است که بايد باشد
و قدّش از درخت های خانهء معمار هم بلندتر است
و صورتش
از صورت امام زمان هم روشن تر
و اسمش، آنچنان که مادر
در اول نماز و در آخر نماز
صدايش می کند
يا قاضی القُضات
يا حاجت الحاجات است
و می تواند کاری کند که لامپ الله
(که سبز بود، مثل صبح سحر، سبز بود)
دوباره روی آسمان مسجد مفتاحيان
روشن شود...
کسی می آيد
کسی می آيد.» (۳)
و سرانجام: شاعری بنام نعمت ميرزازاده (م، آزرم) در تعبير ِ عينی ِ اين خواب زدگی،و در ستايش و استقبال از «امام»، سرود:
«سویِ پاريس شو! ای پيک سبکبال سحـر
نامهء مردم ايران سوی ِ آن رهبر بــر!
تا ببال و پرِ ِ خونين نشوی سوی امـــام
هم پر و بال بشويی به گلاب قمصر
نامه ای از سویِ ابنای وطن نزد امــام
تهنيت نامه ای از خلق به سوی رهبر ..
ای امامی که ترا نيست زعيمی همدوش
ای خمينی که ترا نيست به گيتی همبر» (۴)
ادامه دارد

info@mirfetros.com

زيرنويس ها:
۱ - نگاه کنيد به: ملاحظاتی در تاريخ ايران، علی ميرفطروس، چاپ چهارم، کانادا، ۲۰۰۱، صص ۱۱۲-۱۱۴
۲ - اشاره به سخن جلال آل احمد در ستايشِ «نعش ِ آن بزرگوار» (شيخ فضل الله نوری): غرب زدگی، جلال آل احمد، تهران، ۱۳۵۹، ص ۳۶
۳ - گفتنی است که اين شعر «فروغ فرّخزاد» در سال های ۴۰ سروده شده بود و لذا ربطی به انقلاب اسلامی سال ۵۷ نداشت.
۴ - روزنامهء اطلاعات، شمارهء ۱۵۷۶۱، ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷

ارسال مطلب به بالاترین | نسخه قابل چاپ | بازگشت به بالاي صفحه

در همين زمينه:

27 بهمن » "انقلاب اسلامی ایــران": باز خوانی يک روايت (۳ و پايانی)، علی ميرفطروس
27 بهمن » "انقلاب اسلامی ايــران": بازخوانی يک روايت (۲)، علی ميرفطروس
28 آذر » مصدّق، مُمکنات و محدودیـّت‌های يک "دموکرات"! علی ميرفطروس
9 آذر » يادِ دوست، به ياد دکتر غّفار حسينی، علی ميرفطروس
24 شهریور » دکتر محمّد مصدّق؛ آسيب شناسی يک شکست (بخش آخر)، ۲۸ مرداد ۳۲؛ کودتا؟ يا خيزش ِ خودجوش ِ مردم؟ (۳)، علی ميرفطروس
جامعهء روشنفکر
ی ما اسيرِ ِ دو مطلق گرائی يا دو بنيادگرائی بود: يکی "بنيادگرائی دينی" و ديگری "بنيادگرائی لنينی". وجه مشترک اين دو بنيادگرائی، نيانديشيدن و مقابله با مدرنيسم، تجدّدگرائی و توسعهء ملّی ِ زمان رضاشاه و خصوصاً محمدرضا شاه بود

*من به تحليل های عاميانهء مارکسيستی و تئوری های ساده انگارانهء « اختناق سياسی = انقلاب» اعتقادی ندارم.

اشاره:
انقلاب ۵۷، حکايت پايان ناپذيری است که همروزگارانِ ما فراوان دربارهء آن نوشته اند و آيندگان نيز از آن خواهند نوشت.
تحليل های رايج از چگونگی برآمدِ انقلاب يا علل و عوامل آن، عموماً، ماهیّتی سياسی- ايدئولوژيک داشته و بيشتر در خدمت توجيه يا تبرئهء «اصحاب دعوی» می باشند تا در جهت حقيقت گوئی و روشنگری تاريخی.
در سال های اخير،کتاب ها و تحقيقات ارزشمندی در بارهءعلل و عوامل انقلاب ۵۷ و ظهور آيت الله خمينی انتشار يافته اند.مقالهء حاضر،بدنبال يک بحث تئوريک و آکاميک در اين باره نيست بلکه ،تنها،تأمّلاتی گذرا است دربارهء برخی جنبه های رويداد بزرگی که - درست يا نادرست- «انقلاب اسلامی» ناميده می شود.اين مقاله -در واقع- «تکمله»ای است برکتاب جديد نويسنده در آسيب شناسی ِتاريخی ِ شکست ِما برای استقرار آزادی و جامعهءمدنی از انقلاب مشروطیّت تا انقلاب اسلامی.اين کتاب با نام«دکتر محمّدمصدّق؛آسيب شناسی يک شکست» بزودی منتشر خواهد شد.
از دوست عزيزم ، مزدک کاسپين، مسئول وبلاگ فرهنگی ِ «بی پايان» که تأمّلات زير را از خلال گفتگوها و مقالاتم در سال های ۲۰۰۴-۱۹۹۳ استخراج و تنظيم کرده اند، صميمانه سپاسگزارم.

ع. م

* * *

روحانیّت سُنـّتی شيعه- که در دوران رضاشاه دچار ضربات مهلکی شده بود - در زمان محمد رضاشاه و در بيم رژيم از «شبح کمونيسم»، جانی تازه يافت و در پيلهء «انتظار» از طريق شبکه ها و انجمن ها و هیأت های مذهبی به بازسازی خويش پرداخت با اينحال: وضعیّت مذهب در ميان روشنفکران ، دانشجويان و جوانان ايران آنچنان بود که دکتر شريعتی و مرتضی مطهّری از آن بعنوان «حالتِ نيمه مرده و نيمه زندهء مذهب و وضعیّت بسيار بسيار خطرناک آن» ياد کرده اند (۵).
در چنان شرايطی، وقتی دکتر شريعتی با زبانی شعرگونه و شورانگيز از «پروتستانتيسم اسلامی» ياد کرد و از «مذهب عليه مذهب» و يا از «شيعه، يک حزب تمام» سخن گفت، ناگهان باورهای سنگ شده و سُنـّتی شيعه، از درون منفجر شد و بعد- چون آواری- هستی فکری جوانان و دانشجويان ما را در خود گرفت.
در آن فضای شعر و شور و افسانه و افسون، روشنفکران معروف و لائيک ما (مانند علی اصغر حاج سيد جوادی) نيز ضمن پيش بينی «طلوع انفجار» (۶)، انقلاب حضرت محمد را «بزرگترين انقلاب تاريخ بشر» و پيام محمد را «پيام يک انقلابی کامل عيار ِ زمينی» می دانستند و لذا «بازگشت به سرچشمه» (اسلام) را توصيه می کردند . رهبران جبههء ملّی و ملیّون ايران نيز در «کربلای ۲۸ مرداد» سينه می زدند و از تدوين يک فلسفهء ملّی، معقول و معاصر بازماندند. شماری از «انديشمندان حکومتی» نيز در غوغائی از تملّق ها و بزرگ نمائی های تاريخی، و در گرايش درونی به «آفاق تفکر ِ معنوی اسلام ايرانی»، راهِ «يوسف گم گشته»ی انقلاب آينده را هموار می کردند.
* * *
من به تحليل های عاميانهء مارکسيستی و تئوری های ساده انگارانهء « اختناق سياسی = انقلاب» اعتقادی ندارم چرا که تحولات سياسی در کرهء جنوبی، پرتغال،برزيل،مکزيک و خصوصاً اسپانيا، شيلی و آفريقای جنوبی نشان می دهند که اين کشورها – با وجود مشکلات عظيم سياسی و تنش های عميق اجتماعی - توانستند بدون انقلاب از حکومت های فردی و استبدادی به آزادی و دموکراسی سياسی سير نمايند، بهمين جهت، ادعای اينکه «انقلاب اسلامی، محصول اختناق سياسی رژيم شاه» و يا «محصول کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ بود» بنظر من، تنها برای ساده کردن مسئله و نوعی فرافکنی و فرار از مسئولیّت کسانی ست که «آتش بيارِ ِ معرکهء انقلاب» بودند.
از اين گذشته، روند مدرنيسم ، توسعهءملّی و تجدّد اجتماعی در ايران، باعث پيدايش طبقهء متوسط مدرنی شده بود که بتدريج بر اختناق و ساختار سياسی رژيم شاه تأثير می گذاشت و بطوريکه گفتيم: پيدايش جناح های« انديشمند»،« سازنده» و «پيشرو»، و فضای باز ِ سياسی، برای ايجاد اصلاحات در ساختار سياسی رژيم بود.
گفتنی است که بی توجهی به آزادی و دموکراسی، مختصّ ِ رضاشاه يا محمد رضاشاه نبود بلکه اين بی توجهی، در عقايد بيشتر ِ رهبران سياسی و روشنفکران ِ آن دوران نيز وجود داشت با اين تفاوت اساسی که در نزد روشنفکران عصر رضاشاه - به علت ساختارعقب ماندهء اجتماعی و فقدان شرايط ذهنی و فرهنگی جامعه (خصوصاً بی سوادی عمومی) - استقراردموکراسی و آزادی های سياسی به آينده ای نامعلوم موکول شده بود، در حاليکه در دوران محمد رضاشاه ، آزادی و دموکراسی- اساساً- در باور ِ اکثر روشنفکران و رهبران سياسی ما، « بورژوائی» يا«متعفّن» قلمداد می شد،و لذا در دستگاه فکری و مفهومی آنان جائی نداشت. به عبارت ديگر: جامعهء توحيدی روشنفکران دينی يا جامعهء سوسياليستی ِ روشنفکران لنينی زمانی می توانست متحقـّق گردد که از نقيض آن (يعنی آزادی و دموکراسی) اثری نباشد. ادبيات و ايدئولوژی های سياسی ۳۰-۴۰ سال قبل از انقلاب ۵۷ بهترين شاهد اين مدعا است، مثلاً جلال آل احمد (بعنوان معروف ترين و تأثير گذارترين روشنفکر ِ آن زمان) معتقد بود:
- « ما نمی توانيم از دموکراسی غربی سرمشق بگيريم... احزاب و سازمان های سياسی در کشورهای غربی، منبرهائی هستند برای تظاهرات ماليخولياآميزِ ِ آدم های نامتعادل و بيمارگونه... لذا تظاهر به دموکراسی غربی، يکی از نشانه های بيماری غرب زدگی است».
من به بسياری از روشنفکران عصر محمد رضاشاه «روشنفکران هميشه طلبکار» لقب داده ام، روشنفکرانی که نه تنها هيچ طرح يا برنامه ای برای نوسازی کشور يا مهندسی اجتماعی(به تعبير پوپر) نداشتند بلکه ضمن چشم بستن بر تحولات جاری جامعه، مسيح وار - همواره - صليب يک « نه !» را بر شانه های خويش حمل می کردند بی آنکه بدانند يک نظام سياسی را تنها عوامل آن نظام تعيين نمی کنند بلکه اپوزيسيون و مخالفان نيز در سازندگی يا تخريب آن ، نقش دارند. گويا در خطاب به اين دسته از روشنفکران و رهبران سياسی بود که افلاطون می گويد:
- « ای فرزانگان! اگر شما از حکومت دوری کنيد، گروهی ناپاک آنرا اِشغال خواهند کرد».
با آن «نه !» و با آن «جبههء امتناع» بود که روشنفکرانی مانند آل احمد در برابر اصلاحات اجتماعی شاه، يا به نفی و انکار پرداختند و يا معتقد شدند که: «خليل ملکی سوسياليسم را در دهان حکومت شاه گذاشته است و شاه اين برنامه ها (اصلاحات ارضی، حقوق زنان و کارگران، تحصيل و تغذيهء رايگان، سپاه دانش و...) را از امثال خليل ملکی دزديده است» ... و در آن ميانه کسی (حتّی رهبران جبههء ملّی) نبود که بگويد: « بسيار خوب، چه مانعی دارد؟ حالا که شاه طرح و برنامه های خليل ملکی را پذيرفته و اجرا می کند، چرا ما از آن حمايت و پشتيبانی نکنيم؟»... با اين خصلتِ «روشنفکران هميشه طلبکار» بود که جلال آل احمد در بارهء تحوّلات صنعتی و اصلاحات اجتماعی دوران محمد رضاشاه - غيرمنصفانه - چنين قضاوت می کرد:
- «حکومتی که در زير ِ پوشش ِ «ترقیّات مشعشعانه»، هيچ چيز جز خفقان و مرگ و بگير و ببند نداشته است» !!
اختناق و استبداد سياسی رژيم شاه مُسلّماً در رشد و رونق گرايش های انقلابی تأثير داشت، اما واقعیّت اينست که در آن زمان - خصوصاً بعد از ۲۸ مرداد ۳۲ و سقوط حکومت دکتر مصدّق - عموم روشنفکران ما بوسيلهء انواع ايدئولوژی های انقلابی (از مارکسيسم چينی و کوبائی گرفته تا تشیّع سرخ علوی) مسخ و افسون شده بودند، بهمين جهت در کنار اختناق سياسی، تحولات اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی را نمی ديدند، تحليل های رايج چنان بود که اختناق سياسی را مخالف و مغاير توسعهء اجتماعی می دانست. طبق اين تحليل ها، با وجود اختناق سياسی، توسعه، تجدّد و پيشرفت اجتماعی، دروغ يا غير ممکن بود (۷).
با چنين ديدگاهی،عموم روشنفکران ايران بعد از ۲۸ مرداد ۳۲ تا انقلاب ۵۷، خود را از ديدن و بررسی تحولات جاری جامعه، بی نياز می ديدند و با اعتقاد به ضرورت انقلاب، با نوعی راديکاليسم کور، موجب تشديد و گسترش اختناق و استبداد سياسی گرديدند. آنان با تشکيل نوعی «جبههء امتناع» و با اعتقاد بر اين باور ِ نادرست که: «روشنفکران با حکومت نيستند، بر حکومت هستند»، هم جامعه و هم رژيم حاکم را از داشتن روشنفکران آگاه و هدايت گر محروم کردند.......روشنفکران و رهبران سياسی ايران- چنانکه گفته ايم- فراموش کرده بودند که رابطهء بين دولت ها و روشنفکران، جادهء يکطرفه ای نيست. دولت ها و روشنفکران از هم تأثير می گيرند و بر هم تأثير می گذارند. ماحصل ِ اين کنش ها و واکنش ها، فضای سياسی يک جامعه را می سازد ... از اين گذشته، ما دارای ۱۹۰۰ کيلومتر مرز مشترک با شوروی ها بوديم که هميشه چشم به منافع ملّی ما داشتند، و بعد، حزب توده که با شبکه های مخفی و تبليغات« راديو پيک ايران» ،بعنوان عامل شوروی ها عمل می کرد. خودِ همين مسئله، هميشه فضای سياسی ايران را متشنّج و پر از سو ء ظن و ترديد و توطئه کرده بود و باعث کنش و واکنش های متقابل رژيم و نيروهای سياسی جامعه می شد. علاوه بر اين، «جبههء امتناع ِ روشنفکران و رهبران سياسی» بعد از ۲۸ مرداد ۳۲ و سقوط حکومت مصدّق، رژيم شاه را فاقد مشروعیّت سياسی می دانست و لذا هرگونه همکاری و همسوئی با آنرا کفر می شمرد (۸). البتّه بودند روشنفکرانی که با هوشياری، شجاعت و واقع بينی به نفوذ در دستگاه دولتی و اصلاح رژيم از درون معتقد بودند، مانند: دکتر عنايت الله رضا، مهندس پرويز نيکخواه، دکتر مهدی بهار( نويسندهء «ميراث خوار استعمار»)،دکتر عباس ميلانی، دکتر چنگيز پهلوان، دکتر کوروش لاشائی و خصوصاً فرزانه ای مانند فيروز شيروانلو (از رهبران برجستهء کنفدراسيون دانشجويان ايرانی در خارج از کشور). فيروز شيروانلو پس از جريان سوءقصد به شاه در«کاخ مرمر» و پس از سال ها زندان، طی آگاهی و شناخت نزديک از تحولات اجتماعی و توسعهء صنعتی ايران، با ترجمه و انتشار کتاب ارزشمند «ضرورت هنر در رَوَند تکامل اجتماعی» (اثر ارنست فيشر) و تشکيل فرهنگسرای نياوران و با حضور فعال در سازماندهی و گسترش «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، فضای نوينی در عرصهء فرهنگی و انتشاراتی ايران بوجود آورد که تأثيرات مثبت آن بر هيچ نويسنده و متفکری پوشيده نيست. او در ايجاد اين فضای هنری و فرهنگی، از حمايت های فرح پهلوی برخوردار بود.
رضاشاه و خصوصاًمحمدرضا شاه، بعلّت ساختار روستائی جامعه و محدودیّت های تاريخی،اولویّت را به تجدّد اجتماعی و توسعهء ملّی و ايجاد يک زيربنای اقتصادی مدرن گذاشته بودند و بهمين جهت، به آزادی و استقرار دموکراسی بی توجه بودند،با اين يادآوری که در صحبت از نبودن ِ آزادی در زمان رضاشاه و محمدرضا شاه ، معمولاً، آزادی ها تا حد آزادی های سياسی، تقليل می يابند. بعبارت ديگر، فقدان آزادی های سياسی با فقدان آزادی های اجتماعی در آن دوران، اشتباه يا يکی گرفته می شود در حاليکه می دانيم که در آن دوران اگر چه آزادی های سياسی پايمال می شد، اما آزادی های اجتماعی و برخورداری ازديگر ِ آزادی ها وحقوق عرفی و مدنی، رشد بی سابقه ای يافته بود. تحرّک اجتماعی و ارتقاء يا جابجائی طبقاتی در جامعهء ايران آنچنان بود که افراد وابسته به طبقات پائين می توانستند به مقامات و موقعیّت های ممتاز نائل شوند. مثلاً طبق آمار موجود، در سال های بين ۱۹۷۰-۱۹۷۹، ۱۴% دانشجويان دانشگاه های ايران از طبقات پائين و کارگری بودند، در حاليکه در همان زمان در فرانسه، اين رقم فقط ۴% بوده است. اشاره به اين آزادی های اجتماعی از اين جهت اهمیّت دارد که امروزه مردم ما حتّی در پوشيدن لباس، انتخاب رنگ های دلخواه، داشتن امنیّت در رفت و آمدهای خانوادگی و اجرای مراسمی مانند عروسی يا جشن تولد هم آزاد نيستند و خصوصاً زنان ايران از بسياری از آزادی های اجتماعی و مدنی محروم شده اند ... همچنين، می دانيم که پس از سقوط رضاشاه (از شهريور ۱۳۲۰ تا ۲۸ مرداد ۳۲)، به مدت ۱۲ سال، آزادی و دموکراسی سياسی (و خصوصاً آزادی قلم و بيان و مطبوعات) در ايران وجود داشت اما روشنفکران ما نتوانستند از آزادی های سياسیِ موجود، استفادهء درست و شايسته ای کنند. نگاهی به نشريات رنگارنگ حزب توده و مقالات روزنامه نگاران معروفی مانند محمد مسعود، کريم پور شيرازی و حتّی بعضی مقالات حسين فاطمی (سخنگوی دولت مصدّق و سردبير «باختر امروز») نشان می دهد که روشنفکران و روزنامه نگاران آن زمان، هتّاکی، پرونده سازی و توهين و تهديد مخالفان را با ادب و اخلاق سياسی عوضی گرفته بودند. طبيعی است که در يک« جامعهء توده وار»که احساسات و عواطف حزبی، عقل و انديشه سالمِ سياسی را مضروب می کنند، آنگونه مقالات و جنجال های به اصطلاح سياسی، می توانستند برای اکثريت تودهء ناآگاه جامعه، جذّاب باشد.

ادبیّات و انقلاب
جامعهء روشنفکری ما اسيرِ دو مطلق گرائی يا دو بنيادگرائی بود: يکی بنيادگرائی دينی و ديگری بنيادگرائی لنينی. وجه مشترک اين دو بنيادگرائی، نيانديشيدن و مقابله با مدرنيسم، تجددگرائی و توسعهءاجتماعی زمان رضاشاه و خصوصاً محمدرضا شاه بود. يکی، جامعه را بسوی «ناکجاآباد» ۱۴۰۰ سال پيش می خواند، و ديگری، جامعه را بسوی مدينهء فاضلهء «سوسياليسم واقعاً موجود».بنابراين، همدلی ها و همگامی های هواداران اين دو ايدئولوژی متضاد در آستانهء انقلاب ۵۷، چندان هم عجيب نبود.؛ما اين همدلی ها و همنوائی ها را – حتّی- در شعار های آنان در روزهای انقلاب ۵۷ بياد داريم:
. مبارک! » - « فدائی! مجاهد! پيوندِ تان
در آن سال ها، متون مارکسيست – لنينيستی ِ فراوانی ترجمه شد و بخُورد جوانان و دانشجويان ما داده شد! اما حتّی يک نفر از ميان روشنفکران ما پيدا نشد که کتاب «نقدِ خِرَد ناب» (کانت) را ترجمه کند! چرا؟ برای اينکه کتاب کانت، خواب روحی و آسودگی ذهنی روشنفکران ما را بر هم می زد. در چنين شرايط ذهنی و سيطرهء ايدئولوژيک است که وقتی کتابی مثل «غرب زدگی» (آل احمد) منتشر شد، هيچ کس بضاعت يا جرأت نقد و بررسی آن را نداشت (غير از داريوش آشوری که بهمين جرم! از طرف روشنفکران آن زمان، بايکوت شده بود) و يا کتاب کوچکی مثل «ماهی سياه کوچولو» نه تنها کتاب بالينی آدم های ۸ ساله تا ۸۰ ساله بود، بلکه برخی روشنفکران معروف ، از آن، انواع و اقسام تز ِ «مبارزهء مسلحانه» و «رهائی ملّی» را کشف کردند و بدين ترتيب: «ماهی سياه کوچولو»،به «مانيفست»ِ روشنفکران ايران تبديل شده بود.
در آن سال ها همه بر عليه تحولات اجتماعی آن دوران عصيان کرده بودند بی آنکه – خود- سنگی حتّی- در ساختمان آن جامعهء نوين گذاشته باشند. همه از رژيم «طلبکار» بودند، بی آنکه از خود بپرسند:
- « آيا ما خودمان به وظايف و مسئولیّت های مان عمل می کنيم؟» .
واقعیّت اين بود که رژيم شاه دست به اصلاحات ارضی و اجتماعی مهمّی زده بود که حتّی دکتر محمّد مصدّق هم - از ترس آيت الله کاشانی و فدائيان اسلام - جرأت انجام آنها را نداشت، امّا روحيهء ايلی – ايدئولوژيکِ رهبران سياسی و روشنفکران ما، توان هضم و جذب مدرنيسم، توسعه و تجدّد اجتماعی را نداشت زيرا بقول آل احمد:
- «آنوقت غرب زدگی ايجاب می کند که همين روستاها را بياندازيم زير لگدِ تراکتورهای جورواجور ... و اين تراکتورها چه می کنند؟ همهء مرزها و سامان های اجدادی را بهم می زنند».
شعر و ادبیّات ما در آن زمان بجای اينکه سازنده و راهگشا باشند، عموماً ويرانگر بودند. همه از «شب» (شاه) حرف می زدند و از «صبح» ی که با رفتن ِ «شب» (شاه) خواهد آمد. می خواستند «شب» (شاه) را بکُشند امّا معلوم نبود که در پشت دروازهء شهر تهران، کدام «انوشيروان عادل» را منتظر نگهداشته بودند. همه بر عليه تحولات اجتماعی آن زمان عصيان کرده بودند: فقر و ثروت، ظالم و مظلوم، فئوداليسم و بورژوازی، کارگر و کارفرما، انقلاب و ضد انقلاب؛ روز و شب به همديگر «کيش» می دادند بی آنکه « ريش سفيدان سياسی» بکوشند تا بر اين بازی هولناک، نقطهء پايان بگذارند. چشم انداز اجتماعی روشنفکران ما، «حلبی آباد» و «جنوب شهر» بود. شعر و ادبيات ما - اساساً - از اين نواحی «الهام» می گرفت بی آنکه به رشد قشر عظيم طبقهء متوسط جديد شهری (که در واقع حاميان اصلی آزادی و دموکراسی بودند) توجهی داشته باشند. همه از «بچه های اعماق» سخن می گفتند که بقول شاملو: «بر جنگل بی بهار می شکفند / و بر درختان بی ريشه، ميوه می آورند» بی آنکه بدانند که اين «بچه های اعماق» ممکن است« بسيجی های زنجير بدست» يا پاسداران سرکوبگر ِ فاشيسم باشند. شعر و ادبيات ما از «جنوب شهر» بر می خاست که با باران (انقلاب) ويران می شد:
«جنوب شهر را باران ويران خواهد کرد
جنوب شهر را باران ويران خواهد کرد
و من شگفتا! غمگين نمی شوم
سقوط عاطفه های لطيف را در خود، بايد، امشب، جشن بگيرم
من، اين زمان، رسا و منفجرم، مثل خشم
و مثل خشم، توانايم
و می توانم ديوان شعر «حافظ» را بردارم
و برگ برگش را، با دست های خويش، پاره پاره کنم
و می توانم – چو ن خنجر و پلاسيدن - لزوم خون و خزان را باورم کنم
و می توانم در رهگذار ِ باد قد افرازم
و باغی از شکوفه و شبنم را، پرپر کنم
و می توانم حتّی - از نزديک - سر بُريدن يک تا هزار برّهء نوباوه را نظاره کنم
نگاه کن! نگاه کن!
که گفته است که ويران شدن تماشائی نيست؟
که گفته است که ويران شدن غم انگيز است؟
جنوب شهر ويران خواهد شد
و جای هيچ غمی نيست
جنوب شهر را آوارِ آب، ويران خواهد کرد
شمال شهر را ويرانی جنوب ...»
روشنفکران ما - در آن زمان - حتّّی با جشن هنر شيراز، جشنوارهء طوس، بنياد فرهنگ ايران، تالار رودکی و فرهنگسرای نياوران هم ميانه ای نداشتند، در واقع هر چه که از «بالا» می آمد، «بو» می داد و اشرافی و بورژوائی تلقّی می شد....روشنفکران و رهبران سياسی ايران فراموش کرده بودند که دموکراسی، مقوله ای است تاريخی و محصول رشد و تکامل مناسبات سرمايه داری، و به يک زيرساخت اقتصادی - اجتماعی و حقوقیِ مناسب نياز دارد. دموکراسی، حاصل يک روند تاريخی و دراز مدّت است که بدنبال توسعهء ملّی و تجدّد اجتماعی رشد می کند. بنابراين: جامعهء ايلی - ايدئولوژيک روشنفکری ما - با نفی عوامل رشد دموکراسی (يعنی با نفی زيرساخت های بورژوائی نظام گذشته) چگونه می توانست حامل آزادی، دموکراسی و حقوق بشر باشد؟ ... با چنان ايدئولوژی و اعتقادی، اکثريت قريب باتفاق روشنفکران و رهبران سياسی ما در آن دوران، عکس برگردان امام خمينی (يا در شکل خوشبينانه و «پيشرو») شبيه کيم ايل سونگ، کاسترو يا انورخوجه بودند!.
بدين ترتيب: «جبههء امتناع روشنفکران و رهبران سياسی»، تمرکز بيش از حد قدرتِ در دست شاه، اشتباهات غيرقابل توجيه رژيم و خصوصاً سلطهء جهنمی ساواک، چاقوی مخالفان و روشنفکران انقلابی را تيزتر می کرد ....ديگر، همه به «سرنگونی» و «انقلاب» می انديشيدند و يا بعبارت دقيق تر،بقول فروغ فرّخزاد:
- «ديگر کسی نيانديشيد،
ديگر کسی
به هيچ چيز نيانديشيد.....».
«اسماعيل خوئی» (که سال ها پيش دربارهء «جنوب شهر» و «ضرورت انقلاب»، آن شعر معروف را سروده بود) بعد از انقلاب، صميمانه و شجاعانه گفت:
- « ما عشق مان، همانا
ميرابِ کينه بود
ما کينه کاشتيم
و، تا کِشت مان ببار نشيند
از خون خويش و مردم
رودی کرديم
ما، خام سوختگان
ز آن آتش نهفته که در سينه داشتيم
در چشم خويش و دشمن
دودی کرديم
ما، آرمان هامان را
معنای واقعيت پنداشتيم
ما «بوده» را «نبوده» گرفتيم
و از «نبوده»
- البته تنها در قلمروِ پندار خويش -
«بود» ی کرديم
ما کينه کاشتيم
و خرمن خرمن
مرگ برداشتيم ...
نفرين به ما!
ما، مرگ را سرودی کرديم ...».

[بخش پايانی مقاله را با کليک اينجا بخوانيد]
info@mirfetros.com

زيرنويس ها:
۵ - نگاه کنيد به: علی ميرفطروس، ملاحظاتی در تاريخ ايران، چاپ چهارم، صص ۱۰۶_ ۱۰۸.
۶ - علی اصغر حاج سيدجوادی، طلوع انفجار، تهران، ۱۳۵۷
۷ - مثلاً وقتی عکس افتتاح سدّ عظيم «دز» (در خوزستان) در نشريات خارجی چاپ شد، بحث بسياری از فعالين سياسی در خارج از کشور اين بود که: «اين عکس، مونتاژ است و ساختن چنين سدّ عظيمی در ايران، دروغ تبليغاتی رژيم شاه است»
۸ - برای نمونه، نگاه کنيد به خاطرات دکتر منوچهر ثابتيان (از رهبران کنفدراسيون): فصل کتاب، شمارهء ۲، بهار ۱۳۶۹، صص ۶۶-۸۲

ارسال مطلب به بالاترین | نسخه قابل چاپ | بازگشت به بالاي صفحه

در همين زمينه:

27 بهمن » "انقلاب اسلامی ایــران": باز خوانی يک روايت (۳ و پايانی)، علی ميرفطروس
14 بهمن » "انقلاب اسلامی ایــران": بازخوانی يک روايت (۱)، علی ميرفطروس
28 آذر » مصدّق، مُمکنات و محدودیـّت‌های يک "دموکرات"! علی ميرفطروس
9 آذر » يادِ دوست، به ياد دکتر غّفار حسينی، علی ميرفطروس
24 شهریور » دکتر محمّد مصدّق؛ آسيب شناسی يک شکست (بخش آخر)، ۲۸ مرداد ۳۲؛ کودتا؟ يا خيزش ِ خودجوش ِ مردم؟ (۳)، علی ميرفطروس