بر سمرقند اگر بگذری ای بادِ سحر! (بخش 2)

* در این شعر، حسرت و حیرانی، سرگشتگی و شکایت، رنج و شکنج، پریشانی ها و ویرانی های حملات هستی سوز بخوبی احساس می شود، بعد از گذشت 800 سال، گوئی که انوری، اینک از زبان و زمانة ما سخن می گوید * نکتة مهم، تکرار کلمة «ایران» در شعر انوری است. این امر نشان می دهد که برخلاف تصورّات رایج، مردم ما - از دیرباز - بسیاری از عناصر تشکیل دهندة ملّت را می شناخته اند « ... خبرت هست کز اين زيرو زَبر شوم ُغزان نيست يـکی پی ز خراسان که نشد زيـر و زَبَر خبرت هست کـه از هر چـه در او چيـزی بود در همـه ايـران، امـروز نمـانده اسـت اثـر؟ بـر بـزرگان زمــانه شـده خُـردان، سـالار بـر کريمـان جهان گـشته لئيمان، مهتر ...» هجوم های هفت سالة ُغزان به شهرهای خراسان بر شاعران بزرگ آن عصر تأثير عميقی داشته است، عبدالواسع جَبَلی (متوفی به سال 555/1160) در شکايت از فروپاشی ارزشهای اخلاقی و انسانی بعد از حملة غزان می گويد: «منسوخ شد مروّت و معدوم شد وفا». او اوضاع پريشان علما و دانشمندان آن عصر را چنين بيان می کند: هر عالِمی به زاويه ای مانده ممتحن هر فاضلی به داهيه ای گشته مبتلا (34) و به قول انوری: کهـتر و مهـتر و شـريف و وضـيع همـه سـرگشته انـد و رنجــورنــد (35) خاقانی در قصيده ای، از خراسان پس از حملة غزان به عنوان «جزيرة وحشت» ياد می کند: خواهی که جان به شطّ ِسلامت برون بری بگـريز از اين جـزيرة وحشت فـزای خـاک دورانِ آفت است چه جويی سوادِ دهر ايـّام صَرصَر است چه سازی سرای خاک؟ (36) ٭ ٭ اوحدالدين محمد انوری اوايل قرن ششم/دوازدهم در ابيورد - نزديک ميهنة خاوران - به دنيا آمد. او در شهر طوس به تحصيل پرداخت و ضمن اشتهار و استادی در شعر و ادب، به فلسفه و نجوم و رياضيات نيز اشتغال داشت. به همين جهت وی را «حُجّه الحق» (که يک لقب علمی بود) می ناميدند. ظاهراً اين اشتغال و اشراف در فلسفه و حکمت، انوری را به عقايد ابن سينا نزديک نموده به طوری که وی در اشعارش از ابن سينا دفاع و ستايش کرده است. (37) انوری با اشتهار در شعر و ادب و فلسفه و نجوم به دربار سلطان سنجر راه يافت و حدود سی سال با عزّت و احترام در ملازمت سلطان سنجر به سر برد و اشعار بسياری در مدح سنجر و درباريان او سرود. پس از حملة غزان به خراسان و اسارت سلطان سنجر (548/1153) بزرگان خراسان، رکن الدين محمود خاقان (پسر خواندة سلطان سنجر و حاکم سمرقند) را برای جنگ با غزان و خاتمه دادن به فتنة آنان به خراسان دعوت کردند. خواجه کمال الدين- يکی از بزرگان خراسان - از طرف خراسانيان به نزد خاقان سمرقند شتافت و انوری، قصيدة «بر سمرقند ...» را به عنوان «نامة اهل خراسان»، توسط خواجه کمال الدين برای محمود خاقان فرستاد. قصيدة «بر سمرقند ...» شامل 73 بيت و بر وزن «فعلاُتن ... فعلاُتن ... فعلاُتن» است که انوری آن را بر اساس قصيده ای از عمعق بخارايی سروده است. (38) پريشانی و حسرتی که در اين قصيدة انوری موج می زند، يادآور پريشانی و حسرت ناصر خسرو قباديانی در تبعيدگاه يمگان است: بگـذر ای بـادِ دلـفروز خـراسـانـی بر يکی مانده به يمگان درّه، زندانی (39) يا: سلام کن زمن ای باد! مر خراسان را مر اهل فضل و خِرَد را نه عام و نادان را کنون که ديو، خراسان به جمله ويران کرد از او چگونه ستانم زمين ويران را (40) انوری شاعری ست که وزنِ کلمات را می شناسد. مثلاً تکرار حرف «ر» در کلمات بر، سمرقند، اگر، بگذری، سحر، خراسان، بَبَر، بَر! و حرکت (فتحه) قبل از «ر» (در بيت اول) مفهوم «بُردَنِ نامه» را عینیت بيشتری می دهد. همچنين است تکرار کلمات متجانسِ ُخطبه، خطّه و خطيب، و حَشر و حَشَر در بيت های ديگر. اين همسازی يا همصدايی حروف و کلمات، فضای مضاعفی به وجود می آورد و به اشعار انوری طنین و تفاخری خاص می بخشد. نکتة مهم، تکرار کلمة «ايران» در شعر انوری ست. با وجود تعصبات شديد سلاطين ترک و ترکمان، کلمة «ايران» (به عنوان يک کشور) در اشعار بيشتر شاعران معروف قرون چهارم تا ششم/دهم تا دوازدهم، به کار رفته است (41). اين امر نشان می دهد که بر خلاف تصوّرات رايج، مردم ما - از ديرباز - بسياری از عناصر تشکيل دهندة ملت را می شناخته اند. به عبارت ديگر: تصوّر سرزمين مشترک، زبان مشترک، آيين ها و احساسات مشترک، جشن های مشترک و خصوصاً تصوّر ايران زمين و وجود نوعی «خودآگاهی تاريخی»، در تاريخ و فرهنگ ما - و خصوصاً در ادبيات حماسی ما - به خوبی نمايان است. به قول فريدون آدميت: «اين عناصر، چيزهايی نيستند که از خارج وارد ايران شده باشند، اين عناصر، زاده و پروردة تاريخ و فرهنگ کهنسال ما هستند و در مسير تاريخ ايران و پيدايش جنبش های مختلف اجتماعی، سياسی و مذهبی، تجلیّات اساسی داشته اند». (42) ٭ ٭ ٭ قصيدة «بر سمرقند ...» بی تابی ها و عواطف شاعرانة انوری را پس از هجوم ُغزان به خراسان نشان می دهد. در اين شعر، حسرت و حيرانی، سرگشتگی و شکايت، رنج و شکنج، و پريشانی ها و ويرانی های اين حملات هستی سوز به خوبی احساس می شود. بعد از گذشت 800 سال، گوئی که انوری، اینک از زبان و زمانة ما سخن می گوید ... با هم اين قصيدة غمناک را می خوانيم. (43) بر سمرقند اگر بگذری، ای باد سحر نامة اهل خراسان به برِ خاقان بر! نامه ای مطلع آن: رنج تن و آفت جان نامه ای مقطع آن: درد دل و سوز جگر نامه ای بر رقمش آه غريبان پيدا نامه ای در شکنش خون شهيدان ُمضمر نقش تقريرش از سينة مظلومان خشک سطر عنوانش از ديدة محرومان، تر ريش گردد مَمَر ِ صوت (44) از او گاهِ سماع خون شود مردمک ديده از او وقت نظر تاکنون حال خراسان و رعايا بوده ست بر خداوند جهان خاقان، پوشيده مگر؟ نی، نبوده ست، که پوشيده نباشد بر وی ذرّه ای نيک و بدِ ُنه فلک و هفت اختر کارها بسته [بـُوَد] بی شک در وقت و کنون وقتِ آن است که رانَد سوی ايران لشکر خسرو عـادل، خـاقانِ معظم کـز جد پـادشاه است و جهـاندار بـه هفتاد پـدر دايمش فخر بدان است که در پيش ملوک پسرش خواندی سلطان سلاطين، سنجر باز خواهد ز غزان کينه، که واجب باشد خواستن کينِ پدر بر پسرِ خوب سِيـَـر (45) چون شد از عدلش [سرتاسر] توران آباد کـی روا دارد ايـران را ويـران يـکسر؟ ای کيومرث بقا! پـادشه کـسری عـدل! وی منوچـهر لـقا! خــسروِ افـريدون فر قصة اهل خراسان بشنو از سر لطف چـون شنيدی ز ره لطف بر ايشان بنگر اين دل افگار جگر سوختگان می گويند کای دل و دولت و دين را ز تو شادی و ظفر خبرت هست کزين زير و زَبـَر شوم ُغزان نيست يک پی ز خراسان که نشد زير و زَبـَر؟ (46) خبرت هست که از هر چه در او [چيزی] بود در همـه ايــران، امـروز نمانده ست اثر؟ بر بزرگان زمانه شده خُردان سالار بر کريمان جهان گشته لئيمان مهتر بر در ِدونان، احرار، حزين و حيران در کـفِ رنـدان، ابرار، اسير و مضطر شـاد، الاّ بـه در ِ مـرگ، نبـينی مـردم بـکر، جـز در شکـم مام، نيابی دختر مسجد جامع هر شهر ستوران شان را پايگاهی شده، نه سقفش پيدا و نه در نکنند خطبه به هر خطّه به نام غـُز، از آنک در خراسان نه خطيب است کنون، نه منبر کشتـه فـرزند گـرامی را گـر نـاگاهان بينـد، از بيـم خـروشيـد نيـارَد مادر آن که را صد ره (47) ، ُغز زر ستُد و باز فروخت دارد آن جنس که گوييش خريده ست به زر بر مسلمانان ز آن گونه کنند استخفاف که مسلمان نکند صد يک از آن با کافر هست در روم و ختا امن مسلمانان را نيست يک ذرّه سلامت به مسلمانی در خلق را زين غم، فرياد رس، ای شاه نژاد! ُملک را زين ستم، آزاد کن، ای پاک گهر! به خدايی که بياراست به نامت دينار به خدايی که بر افراخت به فرقت افسر که کنی فـارغ و آسوده، دل خـلق خـدای زيـن فـرومايـه ُغزِ شـوم پیِ غـارتگــر وقت آن است که يابند ز ُرمحت (48) پاداش گـاهِ آن است کـه گـيرند ز تيغت کيفر زن و فرزند و زَرِ جمله به يک حمله چو پار بردی امسال، روانشان به دگر حمله ببر آخر ايران، که از او بودی فردوس به رشک وقف خواهد [شد] تا حشر بر اين شوم حشر؟ سوی آن حضرت کز عدل تو گشته ست چو ُخلد دور از اين جای که از ظلم غزان شد چو سَـقَر (49) هر که پايی و خری داشت به حيلت افکند [چه کند آن که نه پای است مر او را و نه خر؟] رحم کن، رحم بر آن قوم که جويند جوين (50) از پـسِ آنکــه نخوردنـدی از نـاز شکر رحم کن، رحم بر آنها که نيابند نمد از پس ِ آن که ز اطلسشان بودی بـستر رحم کن، رحم بر آن قوم که نَبوَد شب و روز در مصيبت شان جز نوحه گری کارِ دگر رحم کن، رحم بر آن قوم که رسوا گشتند از پسِ آن که به مستوری (51) بودند سَمـَر (52) گـرد آفـاق چو اسکـندر بر گـرد، از آنـک تـويی امـروزِ جهــان را بـَـدَلِ اســکندر از تو رزم ای شه و از بخت موافق نصرت از تو عزم ای ملک، و از مَلَک العرش ظفر همه پوشند کفن چون تو بپوشی خفتان (53) هـمه خواهند امان چون تو بخواهی مغفر [ای] سرافراز جهانبانی کز غايت فضل حق سپرده ست به عدل تو جهان را يکسر بهره ای بايد از عدل تو نيز ايران را گـرچه ويران شد، بيرون زجهانش مشمر! تو خورِِ ِ (54) روشنی و هست خراسان اطلال (55) نـه بـر اطـلال بتابـد، چو بر آبادان، خور؟ هست ايران به مَثََل شوره (56) و تو ابری و نه ابر هـم بيفشانـد بر شوره، چو بر باغ، مَطَر؟ (57) بر ضعيف و قوی امروز توئی داورِ حق هـست واجـب غـم جملـه ضـعفا بر داور کشور ايران چون کشور توران چو توراست از چه محروم است از رأفت تو اين کشور؟ گـر نيارايد پـای تو بـدين عزم رکاب ُغـزِِ مـُدبر (58) نـکشد بـاز عنــان تـا خاور کی ُبوَد، کی، که ز اقصای خراسان آرند از فتـوح تـو بشـارت بـرِ خورشيـد بـشر؟ خلق را زين حَشَرِ (59) شـوم اگـر برهانی کـردگـارت بـرهانـَد ز خـطر در محــشر با کمال الدين ابنای خراسان گفتند: قصـة مـا به خـداوند جهـان، خـاقـان بر! چون کند پيش خداوندِ جهان از سرِ سوز عرضه اين قصة رنج و غم و اندوه و فِکَر (60) از کمال کرم و لــطف تو زيبد، شـاهـا! کــز کمـال الديـن داری سـخن مـا باور زو شنو حالِ خراسان و غزان، ای شه شرق! که مر او را ست همه حال چو الحمد ز َبر تا کشد رای تو، چون تير، بر آن قوم کمان خويشتن پيش چنين حادثه کرده ست سپر آنچه او گويد محض شفقت باشد، از آنک بسطت ملک تو می خواهد، نه جاه و خَطَر (61) خسروا، در همه انواع هنر دستت هست خاصه در شيوة نظم خوش و اشعار ُغرَر (62) هم بر آن گونه که استاد سخن عمعق گفت: « خاک خون آلود، ای باد! به اصفاهان بر!» بی گمان خلق جگر سوخته را دريابد چون ز درد دلشان يابد از اين گونه خبر ... پاریس: 10 ژوئن 1999 بازنویسی: آوریل 2005 پانویس ها: 34- ديوان عبدالواسع جبلی، صص 13 و 14 35- ديوان انوری، ص 387 36- ديوان خاقانی شروانی، ص 237 37- نگاه کنيد به ديوان انوری، ص 332 38- هم بر آن گونه که استاد سخن « عمعق» گفت: « خاک خون آلود، ای باد! به اصفاهان بر!». متأسفانه قصيدة عمعق به دست ما نرسيده است. نگاه کنيد به: ديوان عمعق بخاری، مقدمة سعيد نفيسی، ص 29 39- ديوان ناصر خسرو، ج 1، ص 435 40- ديوان ناصر خسرو، ج 1، صص 117 و 188 41- برای آگاهی از کاربرد کلمة « ايران» (به عنوان يک کشور) در قبل و بعد از اسلام نگاه کنيد به مقالات جلال متينی و جلال خالقی مطلق در: ايران شناسی، شمارة 2، 1371 ش، ص 236-243 و 255-265؛ شمارة 4، 1371 ش، ص 692-706؛ شماره 2، 1372 ش، ص 307-327. برای آگاهی از ايران دوستی در قرن سوم و چهارم / نهم و دهم، نگاه کنيد به مقالة علينقی منزوی در: هفتاد مقاله (يادنامة دکتر غلامحسين صديقی)، ج 2، ص 727-760. دربارة نام « ايران» و تطّور آن در طول تاريخ نگاه کنيد به تحقيق ارزشمند زير: Gherardo Gnoli, The idea of Iran, Roma, 1989 42- ديدگاه ها، ص 31 43- در نقل اين قصيده، چندين بيت (در مدح خاقان سمرقند) حذف شده تا خواننده بيشتر در متن احساس و اندوه انوری قرار بگيرد. کلمات داخل [ ] از روی ديوان انوری، به اهتمام مدرس رضوی، تصحيح شده اند. برای متن کامل قصيده نگاه کنيد به: ديوان انوری، به کوشش سعيد نفيسی، صص 105-108 44- مَمَرِ صوت: حنجره، گلو 45- سِيـَر: جمع سيرت، ُخلقيّات، منش ها 46- پی: ديوار 47- صَد ره: صد بار. صائب تبریزی (شاعر عصر صفوی) نیز می گوید: خورشید طلعتان دل عشّاق را چو موم صـد ره بهم شکسته و بـاز آفـریده اند اين کلمه در اشعار معاصران نيز آمده است: نگاه کنيد به قصيدة شيوای «نامه» از احمد شاملو در، مجموعة اشعار، ج 2، صص 947-952: نگفته بودم صد ره که نان و نور، مرا گر از طريق بپيچم، شرنگ باد و شَرَر 48- ُرمح: نيزه 49- سُقَر: دوزخ، جهنم 50- جوين: منسوب به جو، نان جوين 51- مستوری: عفت و پاکدامنی، شرم و حيا 52- سمر: افسانه، مشهور 53- خفتان: لباس رزم 54- خور: خورشيد 55- اطلال: ويرانه ها 56- شوره: زمين بی حاصل 57- مَطَر: باران 58- ُمدبر: بدبخت 59- حَشَر: لشگر، گروه مهاجم 60- فِکَر: جمع فکرت، انديشه ها 61- خَطَر: بزرگی، حشمت 62- غـُرَر: جمع غُرّه = برگزيده ها، بهترين ها